سال های نوجوانی مرحله مهم و برجسته رشد و تکامل اجتماعی و روانی فرد به شمار می رود. در این مقطع سنی نیاز به تعادل هیجانی و عاطفی، خودآگاهی، برقراری روابط سالم با دیگران، کسب مهارت های اجتماعی لازم در دوست یابی، از مهمترین نیازهای نوجوانان است.کانللی و همکاران[1] (۲۰۱۰) پرخاشگری را به عنوان یک مشکل جهانی در میان همه نوجوانان اعلام کرده اند؛ و آن را مختص فرهنگ و جامعه خاصی نمی دانند. آنچه باعث توجه محققان به رفتار پرخاشگرانه شده است، آثار نامطلوب آن بر رفتار بین فردی و همچنین، آثار ناخوشایند آن بر حالات درونی افراد است. در بین مراحل رشد انسان از کودکی تا سالمندی بیشترین رفتار پرخاشگرانه در مرحله نوجوانی دیده می شود(والکر[2]، روبرتس[3]، 2001؛ جینگ، رونالد، جرمی[4]، 2012) پرخاشگری اختلالی است که در کودکان ونوجوانان به صورت های مختلف بروز می کند ویک مشکل در حال رشد در نوجوانان است (لاندکویست[5]،2013). در واقع، امروزه خشونت و پرخاشگری به عنوان یک معضل جهانی در نظر گرفته شده است و آثار مخرب روانی و جسمانی آن در سطوح فردی و اجتماعی مورد توجه قرار گرفته است . با توجه به اینکه ریشه ی بسیاری از جرائم، نابسامانی ها و انحرافات و حتی جنگ ها را باید در پرخاشگری و خشونت جستجو کرد متخصصان بر ضرورت مطالعه ی علمی پرخاشگری به منظور شناسایی عوامل ایجاد کننده ی آن و ارائه ی راهکارهای پیشگیرانه تآکید کرده اند. کمک به درک صحیح علل و آثار پرخاشگری بر عهده متخصصان روانشناسی بالینی، تربیتی، رشد، روانپزشکی، انسان شناسی و غیره است (مک مانوس و همکاران² ،2016).بر اساس پژوهش سیبی و سیبی³ (2011) دختران اغلب از رفتار اجتنابی به هنگام مواجهه با موقعیت های استرس زا استفاده می کنند که این امر موجب تنش هیجانی در آنها می شود. تدریجا، این تنش باید به نحوی کاهش پیدا کند، برای مثال این تنش در جهت پرخاشگری نسبت به همسالان بروز می کند. آگاهی مشاوران و مربیان از دلایل عمده پرخاشگری و شیوه برخورد با این مساله برای تعامل مناسب با پرخاشگری دختران از اهمیت وافری برخوردار است.

یکی از متغیرهایی که ممکن است بر روابط نوجوانان تاثیر معنی داری داشته باشد، تحمل بلاتکلیفی است. در واقع، وقتی فرد یا گروهی با مجموعهای از روشهای ناآشنا، پیچیده و نامفهوم مواجه میشود، دچار بلاتکلیفی میشود.تحمل بلاتکلیفی متغیر شخصیتی است و میزانی است که فرد می تواند با موقعیتی که پایان آن نامشخص است، مقابله ای موفقیت آمیز داشته باشد.افراد دارای تحمل بلاتکلیفی کمتر معمولاً استرس بیشتری تجربه میکنند و در تکالیف مبهم، شکست میخورند.در حالی که افراد دارای تحمل بلاتکلیفی بیشتر در تکالیف مبهم به خوبی عمل میکنند و از آن لذت میبرند. به طور کلی عدم تحمل بلاتکلیفی2، نقش خیلی مهمی در نگرانی واضطراب دارد (علیمردانی و همکاران ،1395)..دورهایم وفوستر³ (1998) در تحقیقی به این نتیجه رسیدند که تحمل بلاتکلیفی صفت شخصیتی تعمیم داده شده ای نیست، بلکه نوعی محتوای ویژه است. کراین و گوتمایر⁴ (2007) بر این باورند که عدم تحمل بلاتکلیفی صفتی است که مشخصه اساسی اختلالات روانشناختی در نوجوانان است. دوگاس و ساوارد⁵(2007) عدم تحمل بلاتکلیفی را باورهایی در مورد نگرانی، جهت گیری مسئله منفی و سبک مقابلهای اجتنابی تعریف میکنند و بر این عقیده اند که این سه عامل با شدت مشکل فرد رابطه دارند. همچنین سوگایرا^[6](2007) در تحقیقی نشان داد که عدم تحمل بلاتکلیفی با جهت گیری حل مسئله ضعیف، سبک مقابله ای اجتنابی و باورهای شناختی منفی، رابطه مثبت دارد(رنجبری و همکاران ،1397)..

از برنامه های موثر در کاهش رفتارهای پرخاشگرانه و عدم تحمل بلاتکلیفی، آموزش جرات ورزی⁴ است به این علت که دانش، باورها، عزت نفس، خودکارامدی و جرات ورزی قربانی ها را می تواند بهبود ببخشد و آنها قادر می شوند تا نگرش های منفی خود را تغییر داده و روابط بین فردی ارزشمندی را شکل دهند (بوکت، بهرامی، کولیایی، و حسینی، 2016). برنامه آموزشی جرات ورزی فن مداخله ساختار یافته است که برای کمک به افراد در تغییر خود پنداره خود بکار می رود تا از این طریق نیازها، افکار و اندیشه های خود را به شکل متناسب بیان کنند (گوندوغدو^[7]، 2012؛ شرودر و مسینا، شرودر، گود، بارتو، سایلور، و همکاران، 2012؛ توکلی، ستوده، دشت بزرگی، ثانی، و پاک سرشت، 2014). افراد جرات مند روابط نزدیکی با دیگران دارند، به دیگران اجازه نمی دهند که از آنها سو استفاده کنند، و بدون احساس گناه، استرس، اضطراب، یا تخطی حقوق دیگران افکارهای منفی و مثبت مختلفی را می توانند بیان کنند (مضلومین و همکاران ،1396).

آموزش جرات ورزی آگاهی نوجوانان را افزایش داده و به آنها کمک می کند که حق دفاع از خود را در برابر رفتارهای پرخاشگرانه دارند. (کلیات، تولیو، دالیما، و اراواتی[8]، 2015). با توجه به ارتباط نزدیک رفتارهای پرخاشگرانه و عدم تحمل بلاتکلیفی نیاز به مداخلاتی وجود دارد که بتواند همزمان موجب کاهش رفتارهای پرخاشگرانه و  افزایش ظرفیت تحمل بلاتکلیفی شود. با توجه به اینکه در سطح نظری می توان پیشنهاد کرد که مداخلاتی نظیر آموزش جرات ورزی می تواند نوجوانان را در تصمیم گیری مفید برای کنار آمدن با استرس هایشان یاری رساند، با این حال تاکنون هیچ پژوهشی در زمینه اثربخشی آموزش جرات ورزی در کاهش رفتارهای پرخاشگرانه و به تبع آن عدم تحمل بلاتکلیفی صورت نگرفته است. بنابراین به نظر می رسد تحقیقاتی لازم هستند که اثربخشی مداخلات و آموزش هایی نظیر مهارت های جرات ورزی را بر کاهش رفتارهای پرخاشگرانه و عدم تحمل بلاتکلیفی مورد آزمون قرار دهند. در واقع، سوال اساسی تحقیق به قرار زیر می باشد:

آیا آموزش مهارت های جرات ورزی موجب کاهش رفتارهای پرخاشگرانه و عدم تحمل بلاتکلیفی در دختران دوره دوم متوسطه شهر سراب می شود؟

مواد و روش تحقیق

 روش پژوهش حاضر از لحاظ ماهیت جزو پژوهش های کاربردی و از لحاظ روش شناسی جزو روش شبه آزمایشی با استفاده از طرح پیش آزمون و پس آزمون با گروه کنترل است.

جامعه آماری

جامعه پژوهش فعلی را کلیه دانش آموزان دختر دوره متوسطه دوم شهر سراب  تشکیل می داد.

نمونه و روش نمونه گیری

   نمونه تحقیق حاضر 30 نفر بود که به روش نمونه گیری  در دسترس و داوطلبانه انتخاب گردیدند. به این صورت که ابتدا به صورت نمونه گیری در دسترس تعداد 300 نفر از دانش آموزان مدارس دخترانه دوره دوم متوسطه شهر سراب انتخاب و سپس آزمون های پرخاشگری و عدم تحمل بلاتکلیفی اجرا شد. پس از آن از بین کسانی که نمره بالایی در این آزمون ها بدست آوردند (2 انحراف معیار بالای میانگین) تعداد 30 نفر به صورت داوطلبانه انتخاب شدند  و به طور تصادفی در دو گروه 15 نفری (آزمایش و کنترل) جای گرفتند.

ابزارهای  پژوهش

پرسشنامه پرخاشگری باس و پری: این پرسشنامه ۲۹ سؤالی چهار جنبه پرخاشگری؛ فیزیکی، کالامی، خشم و خصومت را می سنجد و میزان پرخاشگری کلی را نیز اندازه گیری می کند. این پرسشنامه برای گروههای سنی نوجوانان و جوانان ۱۸ تا ۲۲ ساله ساخته شده است (باس و پری، ۱۹۹۲). از ۲۹ سؤال، 5 پرسش پرخاشگری کلامی، ۹ پرسش فیزیکی، ۷ پرسش خشم و ۸ پرسش خصومت را مورد سنجش قرار میدهد. پرسشنامه پرخاشگری باس و پری (۱۹۹۲) از همسانی درونی بسیار بالایی برخوردار است.خصوصیات روان‌سنجی این پرسشنامه از طریق تحلیل عوامل بدست آمده است. همچنین در مقیاس (AGQ) ضرایب آلفای کرونباخ (همسانی درونی) برای کل آزمودنی‌ها (87/0) بوده است. ضرایب همبستگی توسط زاهدی فر بین نمره خرده مقیاس (Pd) انحراف اجتماعی (یکی از خرده مقیاس‌های MMPI) و مقیاسAGQ)) برای کل آزمودنی‌ها (105N=)، (58/0 ,r= 001/0=p) وضریب همبستگی میان خصوصت باس ودورکی و مقیاس AGQ)) برای کل آزمودنی­ها (215N=)، (56/0r=) و(001/0P<) گزارش شده است (سیار پور و همکاران، 1390).

آزمودنی ها به هر یک از عبارات در یک طیف 5 درجه ای از کاملا شبیه من است(5)، تا حدودی شبیه من است(4)، نه شبیه من است نه شبیه من نیست(3)، تا حدودی شبیه من نیست(2)، تا به شدت به من شبیه نیست(1)پاسخ می دهند. دو عبارت 9 و 16 به طور معکوس نمره گذاری می شود. نمره کل برای پرخاشگری با مجموع نمرات زیرمقیاس ها به دست می آید.

مقیاس عدم تحمل بلاتکلیفی:  این مقیاس توسط فریستون و همکاران در سال 1994طراحی شده است. این آزمون 27 سوال دارد که مربوط به غیرقابل قبول بودن بلاتکلیفی و بلاتکلیفی است و معمولاً منجر به ناکامی، استرس و ناتوانی برای انجام عمل میشوند. این آزمون با یک مقیاس لیکرتی پنج درجه ای (هرگز، بندرت، گاهی اوقات،اغلب اوقات و همیشه) پاسخ داده میشود و هر یک ازگزینه ها به ترتیب 4 ،3 ،2 ،1و 5نمره میگیرند. اعتبار این آزمون را فریستون و همکاران (1994) رضایت بخش گزارش کرده اند(هایاسی ،2016). . بوهر و دوگاس (2006) نسخه انگلیسی آن را تهیه و اعتباریابی کرده اند. ضریب همبستگی این مقیاس با پرسشنامه نگرانی (0.60= r) مقیاس افسردگی بک (0.59= r) و مقیاس اضطراب بک (0.55=r) در سطح 0.001 معنی دار بدست آمده است بوهر و داگاس (2002) ضریب پایایی بازآزمایی آن را در فاصله 5 هفته ای 0.74 گزارش کرده اند.اعتبار صوری این مقیاس توسط ابراهیم زاده (2006) مطلوب گزارش شد. در پژوهش حمیدپور، اندوز و اکبری  پایایی بازآزمایی (در فاصله 3 هفته) برابر 0.76 برای این مقیاس بدست آمد (به نقل از محمود علیلو و همکاران، 1389). پایایی مقیاس به روش باز آزمایی 79.0 گزارش شده است (ارفعی و همکاران، 1390).

پروتکل برنامه آموزش جرات ورزی:  این برنامه شامل مهارت هایی است که برای افزایش ابراز وجود، رفتار جرات مندانه و اظهار وجود در افراد کم جرات که به صورت جلسات آموزشی و در طی 8 جلسه آموزشی صورت می پذیرد. این برنامه شامل چند مقوله از جمله رد کردن تقاضا، بیان کردن محدودیت های خود، تقاضا کردن، پیشقدم شدن در آغاز یک برخورد اجتماعی، بیان احساسات مثبته کنار آمدن و قبول انتقاد، قبول تفاوت داشتن با دیگران، ابراز وجود در موقعیت هایی که باید کمک کرد و پسخوراند منفی می باشد. بسته آموزشی توسط معتمدین (1387) تهیه و تنظمیم گردیده است (خدابخشی کولایی، مهر آرا، نویدیان، مصلی نژاد، 1392). این بسته مداخله ای توسط سایر محققین به دفعات مورد استفاده قرار گرفته است.

یافته ها

نتایج توصیفی مربوط به متغیرهای پرخاشگری و عدم تحمل بلاتکلیقی در جدول 1 نشان داده شده است.

جدول 1. میانگین و انحراف معیار نمرات متغیر عدم تحمل بلاتکلیفی در

 دو مرحله زمانی به تفکیک گروه

میانگین و انحراف معیار نمره  پرخاشگری در جدول 2گزارش شده است.

جدول 2. میانگین و انحراف معیار نمره پرخاشگری

 با توجه به اینکه در این تحقیق محقق قصد داشت اثربخشی آموزش مهارت جرات ورزی را بر رفتارهای پرخاشگرانه و عدم تحمل بلاتکلیفی مورد سنجش قرار دهد از روش آماری تحلیل کواریانس چند متغیره یا مانکوآ استفاده نمود.

تحلیل کواریانس چند متغیره مستلزم برقراری چندین پیش فرض آماری است که باید مورد بررسی قرار بگیرند.

پیش فرض اول: نرمال بودن توزیع پراکندگی متغیرهای وابسته

 به منظور بررسی این پیش فرض آماری از روش آماری شاپیرو- ویلک استفاده شد. دلیل استفاده از این آزمون به جای آزمون کولموگراف- اسمیرنوف به خاطر حجم پایین تعداد نمونه است.

جدول 3: آزمون شاپیرو- ویلک برای بررسی نرمال بودن توزیع متغیرهای پژوهش

 در جدول 3 نتیجه آزمون شاپیرو- ویلک گزارش شده است. با توجه به بافته های گزارش شده در این جدول مشخص است که هر دو متغیر در هر دو مرحله و در هر دو گروه از توزیع پراکندگی نرمال برخوردار است؛ چرا که هیچ یک از مقادیر آزمون Z از نظر آماری معنی  دار نیست.

پیش فرض دوم: همسانی کواریانس های خطا

 برای بررسی این پیش فرض از آزمون ام باکس استفاده شد.

جدول 4. آزمون ام باکس بررسی ماتریس‌های واریانس -کوواریانس

یافته های گزارش شده در جدول 4 گویای این است که مقدار آزمون از نظر آماری معنی دار نیست. این یافته دال بر این است که ماتریس کواریانس های خطا دارای توزیع همگن است.

پیش فرض سوم: همگنی واریانس های خطا

 برای بررسی این پیش فرض آماری از آزمون لوین استفاده شد. نتیجه آزمون لوین در جدول 5 گزارش شده است.

جدول 5: آزمون لوین برای بررسی همسانی واریانس های خطا

 با توجه به یافته های جدول 5 مشخص است که اندازه آزمون F برای هیچ یک از متغیرها معنی دار نیست. این نتیجه دال بر برقراری سومین پیش فرض آماری یعنی آزمون لوین (همسانی واریانس های خطا) دارد.

با توجه به برقراری هر سه پیش فرض آماری در ادامه به تحلیل نتایج حاصل از آزمون تحلیل کواریانس چند متغیره پرداخته می شود.

  در جدول 6آزمون های چند متغیره برای بررسی تاثیر مداخله بر ترکیب خطی متغیرهای وابسته گزارش شده است.

جدول 6: آزمون تحلیل کواریانس چند متغیره

بر اساس یافته های گزارش شده در این جدول مشخص است که تاثیر مداخله بر ترکیب خطی متغیرهای وابسته به لحاظ آماری معنی دار است.بنابر این با توجه به اینکه نتیجه تحلیل چند متغیره آماری برای عامل گروهی معنی دار است، می توان نتیجه گرفت که تاثیر مداخله بکار رفته بر ترکیب خطی نمرات پس آزمون پرخاشگری و عدم تحمل بلاتکلیفی معنی دار است. با این حال برای پاسخ دقیق تر و جرئی تر باید نتایج یافته های آزمون های یک متغیره بررسی شود.در جدول 7 نتیجه آزمون های یک متغیره گزارش شده است.

جدول 7 نتایج تحلیل کوواریانس چند راهه در متغیرهای عدم نحمل بلاتکلیفی و

پزخاشگری در گروه کنترل و آزمایش

 با توجه به یافته های گزارش شده در جدول 7 مشخص است که پس آزمون هر دو متغیر عدم تحمل بلاتکلیفی و پرخاشگری در عامل گروهی به لحاظ آماری در سطح P

بحث و نتیجه گیری

مطالعات متعددی علت رفتارهای پرخاشگرانه را عدم آموزش دختران، ارتباطات نارساو ترس از اقدامات تلافی جویانه اعلام کرده اند. از طرفی استفاده از سبک های ناموثر از قبیل اجتناب، باعث حل نشدن تعارضات در محیط مدرسه میشود و در صورت اجتناب ظاهری، فشارهای روحی و جسمی زیادی برافراد وارد میشود. در مقابل افرادی که تمایل به برخورد با تعارضات به شیوه ی همکارانه دارند، ضمن در نظر گرفتن حقوق خود، نگرانی های تمام افراد درگیر تعارض را در نظر میگیرند و سعی در رفع این نگرانیها ونیازها دارند. محققان معتقد هستند که جهت مواجهه با موقعیت هایی که دختران در آن دچار تعارض میشوند، به سبک همکارانه و ارتباطات باز و صادقانه نیاز است. استفاده از سبک همکارانه نیاز به سطح قاطعیت یا جرأت ورزی بالایی در افراد دارد. در واقع افرادی که به شیوه همکارانه با تعارضات برخورد میکنند جرأت ورزی بالایی دارند و تمایلی به رقابت با طرف دیگر تعارض ندارند. آموزش این مهارت باعث بهبود مهارتهای ارتباطی، تصمیم گیری و اعتماد بنفس میشود. هدف از آموزش مهارت جرأت ورزی به عنوان جزئی از مهارتهای ارتباطی بهبود روابط بین فردی در موقعیتهای مشکل است. مطالعات اخیر نشان داده اند، افرادی که مهارت جرأت ورزی کمی داشته اند و سطح قاطعیت آنها پایین است، افرادی که فاقد مهارت جرأت ورزی هستند اغلب احساس سلطه پذیری دارند و رفتارهای سازش نیافته از خود نشان میدهندو این مسئله احتمالا باعث افزایش سطح تعارضات می شود(جان وحسین،2015).

  بر اساس نتایج تحقیق برنامه آموزش جرات ورزی بر کاهش پرخاشگری و عدو تحمل بلاتکلیفی دانش آموزان موثر بوده است. در تبیین یافته های تحقیق می توان گفت آموزش جرات ورزی، به افراد کمک می کند تا بدون آسیب به دیگران، مهارت هایی در زمینه ابراز حقوقشان کسب کنند. به افراد آموزش می دهند تا باور کنند که می توانند به اهداف خود برسند و می توانند احساسات درونی خود را بدون ترس از دست دادن محبت و احترام ابراز کنند. آموزش جرات ورزی به افراد پرخاشگری که دائما در حال فحاشی، شکستن اشیا، انتقاد و دعوا با دیگرانند و نمی توانند خشم و عصبانیت خویش را کنترل کنند، آموزش می دهد که چگونه ابراز وجود نمایند تا جنبه مثبت و خلاق داشته باشند و متناسب با معیارهای اجتماعی رفتار کنند.در واقع، ابراز وجود باعث ابراز خویشتن به صورت سریع، مستقیم و مناسب، ارج نهادن به احساس و فکر خود و شناخت نقاط قوت و ضعف خویشتن می شود. ابراز وجود موجب احترام به خود و دیگران می شود. به این معنا که فرد نه تنها به عقاید، باورها، افکار و احساسات دیگران اهمیت می دهد بلکه برای عقاید، باورها، افکار و احساسات خود نیز ارزش قائل می شود(شه بخش شریفی، 1396). در زمینه تاثیر آموزش جرات ورزی بر عدم تحمل بلاتکلیفی می توان گفت که افراد دارای نمره بالا در عدم تحمل بلاتکلیفی به دلیل اجتناب اجتماعی و نگرانی از برخوردهای اجتماعی دچار کمرویی و خجالت می شود و گوشه گیری و عزلت را بر می گزیند و در نهایت در موقعیت های اجتماعی، مضطرب و پریشان می شود و جرات اظهار نظر و ابراز عقیده را از دست می دهند. بنابراین با توجه به نکات مذکور می توان ادعا کرد که آموزش جرات ورزی بر مهارت های اجتماعی و عدم تحمل بلاتکلیفی تاثیر می گذارد(علی محمدی و همکاران،1396).

 در کل می توان نتیجه گرفت که آموزش جرات ورزی آگاهی نوجوانان را افزایش داده و به آنها کمک می کند که حق دفاع از خود را در برابر رفتارهای قلدرانه دارند. همچنین، مداخلات انجام شده بر روی رفتاهای قلدرانه می تواند شامل ساخت مهارت های اجتماعی برای کودکان و نوجوانان در مورد مهارت های بین فردی، راهبردهای مقابله جرات مندانه، همدلی، و حل تعارض شود.